۱۱ماه مقاومت ستارخان چگونه انجام ‌شد؟

ستارخان و طرفداران مشروطه در یازده ماه محاصره تبریز توانستند با راه‌های مختلف، آذوقه و مهمات خود را تهیه کنند. آناج به بازخوانی یکی از اتفاقات تاریخی و چگونگی تولید گلوله‌های دست‌ساز توسط زنان تبریزی پرداخته است.

 یازده ماه محاصره، ۱۱ ماه سختی و ۱۱ ماه مقاومت؛ تنها بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب نهضت مشروطه در تبریز است. تاریخی که در هر صفحه، حوادث و رویدادهای متفاوتی به وقوع پیوسته که همچنان با گذشت بیش از ۱۱۵ سال، بازخوانی هرکدام از آنها کوهی از خاطرات و شگفتی به همراه دارد.

“خاک میخوریم اما خاک نمیدهیم” شاید یکی از اصلی‌ترین شعارهای ستارخان در زمان محاصره تبریز بود. زمانی که نزدیک به یک سال، تمام ورودی های شهر برای رسیدن مواد غذایی در دست قشون حکومت بود و ستارخان و یارانش در کنار مردم تبریز با شرایط سختی دست و پنجه نرم میکردند.

محاصره تبریز تنها به ممنوعیت ورود مواد غذایی محدود نبود. ورود مهمات به تبریز هم یکی از اصلی ترین خطوط قرمز قشون عین الدوله به شمار می‌رفت. در تاریخ آمده است، سربازان عین الدوله هر محموله‌ی مرتبط با مهمات را کشف، به نفع خود مصادره و کسانی که این تجهیزات در اختیار آنها بود را به بدترین شکل مجازات میکردند.

تحریم مهمات و ابتکار ستارخان

چندین ماه از محاصره تبریز نگذشته بود که مشروطه خواهان، با کمبود مهمات مواجه میشوند. ستارخان به خوبی میداند که با نبود آذوقه میتوان مقاومت کرد اما نبود مهمات و اسلحه برابر با سقوط شهر و تسلیم شدن است.

ستارخان و سایر بزرگان مقاومت در تبریز به فکر تامین مهمات برای نیروها می‌افتند. به دلیل محدودیت‌ها و محاصره تبریز، ایده مهم و جالبی به ذهن مشروطه خواهان ایجاد میشود و آن اینکه اجزای مهمات را به صورت جداگانه و از مسیرهای متفاوت به صورت مخفیانه وارد تبریز کنند. این اتفاق هم می‌افتد اما حواشی تعجب برانگیزی در این مسیر برای مردم تبریز رقم میخورد!

راز گلوله‌های دست‌ساز!

گلوله‌های دست ساز بجا مانده از دوران مشروطه یکی از اصلی ترین دلایل کشف این ماجراست. یعقوب سرابی اقدم، تاریخ پژوه و مدیر موزه مشاغل آذربایجان پس از به دست آوردن گلوله‌های سربی دست ساز در سال های گذشته راز ماجرای ساخت این گلوله‌ها را در مصاحبه با خبرنگار آناج مطرح میکند.

سرابی اقدم میگوید: ماجرای به دست آوردن گلوله‌های دست ساز سربی، داستانی جالب و تعجب برانگیز دارد. این گلوله‌ها چندین سال پیش توسط پیرمردی به من اهدا شد که پدرش از فداییان و مشروطه خواهان بود و دوشادوش ستارخان، باقرخان و دیگر بزرگان مشروطه جنگیده است.

آن پیرمرد در خاطرات خود به استناد سخنان پدرش نقل میکرد که در اواخر محاصره تبریز، عرصه بر مشروطه خواهان تنگ میشود. تبریز از طرف مرند توسط قشون شجاع الدوله و از طرف غرب و شمال توسط عین الدوله در محاصره است و مشروطه خواهان تصمیم دارند از طریق قفقاز بسته های مهمات را وارد تبریز کنند.

ذکاوت بازاریان مشروطه‌خواه در ۱۱ ماه مقاومت

ستارخان از بازاریان مشروطه‌خواه که در راس آن‌ها رسول صدقیانی، علی مسیو و علی دواچی حضور داشتند درخواست کمک میکند و آنها تصمیم میگیرند که مهمات را به دلیل احتمال کشف توسط قشون حکومت، به صورت جداگانه و از راه های مختلف وارد تبریز کنند.

آنها تصمیم میگیرند که پوکه گلوله ها را از یک طربق، مرمی ها را از طریق دیگر و باروت گلوله ها را از مسیری دیگر وارد تبریز کنند که در این میان، همانطور که پیش بینی کرده بودند، مرمی و باروت گلوله ها به دست قشون دولتی می افتد اما پوکه گلوله وارد تبریز میشود.

نهضت تولید مرمیِ گلوله توسط زنان تیریزی

اما اینجا مشکل بزرگی وجود دارد و آن اینکه عملا این مهمات بدون استفاده است. مشروطه خواهان تصمیم میگیرند که مرمی و باروت گلوله ها را خودشان تهیه کنند. در سه راه شمس تبریزی فعلی، کوچه‌ای وجود دارد به نام کوچه باروت پز. این کوچه در آن زمان محل تهیه باروت بود که برای مصارف گوناگون استفاده میشد. مشروطه خواهان با استفاده از ظرفیت زنان تبریزی از این طریق باروت تهیه کرده و از طرف دیگر با طراحی قالب مخصوص، سرب را ذوب و با آن مرمری گلوله را تولید کردند.

در تهیه مرمی ها نیز اتفافات جالبی افتاده است. مرمی ها رشته های مفتولی سربی بودند که به دست زنان تبریزی برش داده میشود. اگر به گلوله ها نگاه کنید خواهید دید که مرمی گلوله، معمولا نوک تیز است و به صورت دست ساز تولید شده و با ضربه های چکش، چکش کاری شده است. اما مشکل دیگری هم برای تولید گلوله های دست ساز وجود دارد و آن اینکه مرمی های ساخته شده به دلیل دست ساز بودن با پوکه ها همخوانی ندارد.

علی مسیو به دلیل شغل خود ابتکاری به خرج میدهد و کاغذهای روغنی را برای آب بندی مرمی ها و پوکه ها استفاده میکند و به این ترتیب فرآیند تولید گلوله برای مشروطه خواهان تکمیل میشود.

تصویر ماندگار روزنامه انگلیسی از مقاومت مشروطه‌خواهان

سرابی اقدم علاوه بر گلوله‌هایی که به یادگار از پیرمرد تبریزی گرفته و اکنون در موزه شخصی خود نگهداری میکند؛ تصویری از روزنامه انگلیسی دارد که در آن مشروطه خواهان بر روی پل قاری در حال مقاومت هستند. او این تصویر را در حراجی کانادا توانسته خریداری کند و در آن خبر مشروطه خواهان که در مقابل قشون حکومتی مقاومت میکنند به تصویر کشیده شده است.

یکی دیگر از وسایل به جا مانده از دوران پر افتخار مشروطه در تبریز، دوربین دو چشمی نیروهای مشروطه است. این دوربین همانطور که در تصویر مشاهده میکنید هم اکنون در موزه شخصی سرابی اقدم در حال نگهداری است.

نوید اسماعیلی/