قهوه خانه های سنتی تبریز

البته همین چای و قهوه خوردن نیز یک جاذبه توریستی است کمااینکه در باکو و ترکیه نحوه خاص چای و قهوه خوردن خود کلی جذب توریست و درآمدزایی هم دارد، ولی ما اینجا چندان اهمیت نداده و بلد نیستیم چگونه تجاری سازی کنیم!

اما در تاریخ و قدیم این مراکز وجود داشتند و مردان (میانسال و بزرگتر)  در قهوه خانه ها جمع میشدند و اوقات بیکاری خود را در آن گذرانده و از عالم جهان و همه چیز بحث میکردند!

شاید حتی خیلی از جرقه های مسائل سیاسی ، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از همین قهوه خانه های قدیم رقم میخورد!  و همین چایخانه و قلیان سراهای قدیمی تبریز نقش اساسی در این موضوعات در شهر و کشور ایفا میکردند.

حال ۳ نمونه از قهوه خانه های قدیمی شهر تبریز را بررسی میکنیم

عاشیقلار قهوه‌خانه سی به قهوه‌خانه‌هایی گفته می‌شود که آشیق های موسیقی آذربایجان در آنجا داستانهای عاشیقی را اجرا می‌کنند.اجرا در قهوه‌خانه همواره بعنوان یکی از ویژگی‌های موسیقی عاشیقی در نظر گرفته شده است.

البته قهوه‌خانه‌هایی که به اجرای عاشیقی اختصاص داشته، و در نتیجه به بنام قهوه‌خانه عاشیقلار شناخته شوند، کم هستند. برای مثال، در تبریز عاشیقلار قهوه سی مشخصا به قهوه‌خانه حسین تیرانداز در مقابل باغ گلستان اطلاق می‌شد. این قهوه‌خانه در آغاز پاتوق پهلوان‌ها و شعبده بازانی بود که در گجیل قاپوسی نمایش می‌دادند. تماشا گران بعد از اتمام نمایش به قهوه‌خانه رفته و در ضمن صرف چای به اجرای عاشیقها گوش می‌دادند. فعالین چپ در دهه پنجاه پای عاشیق عبدالعلی نوری و عاشیق حسن اسکندری را به این قهوه‌خانه باز کرده و آنجا را به محفل روشنفکری تبریز تبدیل کردند.

قهوه‌خانه که سابقاً اغلب محل مراجعهٔ روستاییان بود به تدریج پر از دانشجویان و جوانان می‌شد. حتی برخی از مسافرینی که به تبریز می‌آمدند (اعم از فارس یا ترک) سراغ قهوه‌خانهٔ عاشیقها را می‌گرفتند. قهوه‌خانه همیشه مملو از جمعیت بود. صاحب قهوه‌خانه، کنار در ورودی روی یخچال ویترینی می‌نشست و به هر کسی که وارد قهوه‌خانه می‌شد یک نوشابهٔ اجباری (به عنوان ورودیه) باز می‌کرد و به دستش می‌داد. عاشیقها یکی پس از دیگری ساز بدست می‌گرفتند و در میان جمعیت جوان حاضر در قهوه‌خانه می‌گشتند و آوازهای مورد تقاضای آنان را می‌خواندند.

ایلهان باشگوز (İlhan Başgöz) کسی بود که در اواخر دهه شصت میلادی با سفر به ایران گزارشی آکادمیک در مورد قهوه‌خانه عاشیقلار شهرهای تبریز، ارومیه و خوی منتشر کرد. این مقاله اجرای قهوه‌خانه‌ای را بعنوان بخشی از سنت موسیقی عاشیقی در محیط‌های آکادمیک جا انداخت.

استاد رضا سیدحسینی در خاطراتش از رفت‌وآمد روشنفکران اواخر دورهٔ پهلوی در قهوه‌خانه عاشیقلار تبریز سخن گفته است.

رضا علامه‌زاده به بسته بودن قهوه‌خانه عاشیقلار در سال ۱۳۵۹ اشاره کرده است.

در تبریز قهوه‌خانه عاشیق‌ها فعال است، اما در مورد تعداد آنها اطلاعات دقیق وجود ندارد. ظاهراً فعالیت اصلی این مکان، که سایت باشگاه خبرنگاران جوان کافه عاشیق می‌نامد، بر مشاعره (دیشمه) منحصر شده است.

در سال ۱۳۹۰، در ارومیه سه قهوه‌خانه عاشیقلار وجود داشت.

جعفر خضوعی، در وبلاگ یوخا، از قهوه‌خانه عاشیقلار در چایکنار شهر اهر یاد کرده است.
در شهر خوی عاشیقلار قهوه سی دوباره فعال شده است.

در زنجان تنها در معدود قهوه‌خانه‌هایی می‌توان شاهد هنرنمایی عاشیقها بود.

در یکی از کتاب‌های درسی دبیرستانی چنین نوشته شده است، در آذربایجان همیشه قهوه‌خانه‌هایی وجود دارند ــ معروف به قهوه‌خانه‌های عاشیقلارـ که در آنها عاشیق‌ها به اجرای موسیقی می‌پردازند.
از نظر چنگیز مهدی‌پور، امروزه برای عاشیق‌ها قهوه‌خانه جایی شده تا برای نواختن در مراسم‌هایی هم چون عروسی از آن طریق دعوت شوند.

آدرس: باغ گلستان، فلکه ترمینال قدیم، ۱۷۰ متر به سمت چهارراه گجیل.

قهوه‌خانه خران (به ترکی آذربایجانی: اِشَّک‌لَر قهوه‌سی) معروف به قهوه‌خانه حاج عباسعلی، قهوه‌خانه‌ای در سرای ایکی قاپی‌لی در راسته‌بازار تبریز بود که طنزگویان و بذله‌گویان تبریز در آن جمع شده و انواع طنز، جوک، بذله و شوخی‌ها را با موضوعات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و فلسفی در میان مشتریان قهوه‌خانه مطرح می‌کردند. این قهوه‌خانه نخست به نام دَبَه‌ْلر قهوه‌سی (Dabah’lar) قهوه‌خانه بی‌خیالان یا لوده‌ها شهرت داشت؛ ولی بعدها که نشریه طنز توفیق سوژه حزب خران را درست کرد، این قهوه‌خانه هم به نام اشک‌لر قهوه‌سی مشهور شد.در سال ۱۳۵۵ کارت مخصوصی همراه با آرم مخصوص و عکس صاحب کارت، برای هر یک از اعضای قهوه‌خانه چاپ شد. «ماشاالله رزمی»، در مقاله‌ای که در آن به قهوه‌خانه‌های تبریز پرداخته، دربارهٔ این قهوه‌خانه چنین نوشته است: «این قهوه‌خانه، جای هر کسی نبود و رفتن به آنجا مستلزم آن بود که تحمل هر توهین و حتی تحقیری را داشته باشد.» این قهوه‌خانه تا چند سال پس از انقلاب ۱۳۵۷ دایر بود که در نهایت از ادامه فعالیت آن جلوگیری به عمل آمد. با این حال، بعدها در گوشه و کنار شهر، قهوه‌خانه‌هایی به این نام شکل گرفته و بعد از مدتی از بین رفت.

اسفندیار قره‌باغی، فرزند «قلی خان سالار» (مشهور به ساری قلی خان)، که از طنزپردازان این قهوه‌خانه بود، در مورد پدرش و این قهوه‌خانه چنین گفته است:

«پدر من و دوستانش تفکرات روشنفکری خود را از طریق جملات طنز در جامعه نزج و نسخ می‌دادند. با توجه به اینکه ارتباطات در آن دوره مثل دوره امروزی ما قوی و با سرعت انجام نمی‌گرفت. حتی آن‌ها در زمان اشغال آذربایجان توسط روس‌ها حتی قهوه‌خانه‌ای و محفلی تشکیل دادند در محله «ایکی قاپیلی» یا ایکی قالا به نام «ائششک‌لر قهوه‌سی» و خیلی‌ها هم فرض کرده بودند، کسانی که به این قهوه‌خانه می‌روند، افرادی بی‌شعور و لمپن هستند. در حالی که اقتضای زمان ایجاب کرده بود که آنها برای انتقال پیام خود به جامعه در کسوت چنین اسمی کار خود را انجام دهند. آنها سیاستمداران و افراد متفکری بودند که به دلیل اختناق حاکم در جامعه در این محفل از طریق طنز و ماجراهای طنز افکار و عقاید را در جامعه تبریز انتشار می‌دادند. حتی پس از اتمام دوره اشغال و عقب‌نشینی روس‌ها باز این کار ادامه یافت و در نشریه توفیق صفحه‌ای اختصاص داده شد به حزبی به همین نام حزب خران که فکر می‌کنم حتی عضوگیری هم کردند.»

در روزگاری که طنز و شوخی آذربایجان در ادبیات ایران جایی برای خود باز کرده بود، نویسندگانی چون جلال آل احمد، منوچهر هزارخانی، عمران صلاحی، صمد بهرنگی و غلامحسین ساعدی، گاهی به این قهوه‌خانه آمده با طنزگویان تبریز گپ می‌زدند و تبریزی‌های شوخ‌طبع نیز سر به سر آنها می‌گذاشتند.

بهروز دولت‌آبادی، در مورد سفر جلال آل احمد به تبریز در اردیبهشت ۱۳۴۶ و حضور وی در کافه خران، چنین نوشته است: «بچه‌ها پیشنهاد کردند که به «قهوه‌خانه میتچی‌لار» برویم. جلال بی‌درنگ قبول کرد. بین راه از اوضاع و احوال قهوه‌خانه کلی برایش تعریف کردیم. دراین قهوه‌خانه همه نوع آدم، کارگر و تاجر و روشنفکر و با هر طرز تفکر جمع می‌شدند و با طنز تلخ و گزنده و نیش‌دار هیچ تازه واردی را بی نصیب نمی‌گذاشتند. شاید طنز زهرآلود طنازان این قهوه‌خانه واکنشی بود به اعمال رژیم گذشته که خود را زیاد جدی گرفته بود. با وارد شدن ما به قهوه خانه، اینک ما برایشان شکار خوبی بودیم…»

غلامحسین ساعدی سخنان تبریزی‌ها را به آل احمد ترجمه می‌کرد و او نیز از شوخی آن‌ها خنده‌اش می‌گرفت. جلال بارها گفته بود «از کلام طنز و شوخی قهوه‌خانه لذت می‌برم.» او می‌گفت: «اگر عمری باشد، این قهوه‌خانه را در کتابی معرفی خواهم کرد.» بدین ترتیب این قهوه‌خانه بر سر زبان‌ها افتاد و از همه نقاط کشور که راهی تبریز می‌شدند سراغ قهوه‌خانه بذله‌گویان را می‌گرفتند.

از افراد سرشناس و طنزپرداز برخواسته از این قهوه‌خانه می‌توان به میرمحسن مستجاب‌الدعوه، اسماعیل حیدری و قلی‌خان سالار (ساری قلی خان) اشاره کرد.

این کافه که بیشتر به اسم صاحبش اسرافیل معروف است یکی از قدیمی ترین قهوه‌خانه‌های تبریز است که قدمت آن به صدسال پیش میرسد. اسرافیل قهوه خانه دوه‌چی (شتربان) را که در بازار دوه‌چی قرار دارد چندین سال است که اداره میکند و بدلیل مهمان‌نوازی‌اش بسیار مورد علاقه‌ی مردم تبریز و مسافران است.

این کافه هنوز هم پابرجاست.

گزارش  چای خانه های بازار تبریز،‌ جاذبه پنهان
یک استکان چای زیر سقف تاریخ تبریزفرینوش اکبرزاده: از کنار بساط هرکدامشان که رد شوی، عطر چای و گرمای زغال می زند توی صورتت و دعوتت می کند به نشستن در کنار این سماورهای غول پیکر و نوشیدن یک استکان چای دیشلمه زیر سقفی که صدها سال است میزبان مردمانی از دور و نزدیک جهان بوده است.قهوه خانه رفتن، سنتی از سنت های جدا نشدنی بازاریان تبریزی است و فضای خاص قهوه خانه ها سالهاست توجه هر گردشگری را به خود جلب می کند.

آداب و رسوم خاص و جایگاه ویژه قهوه خانه ها در میان مردم، این مراکز را به نقاطی استراتژیک در تاریخ شهر تبدیل کرده است و بسیاری از قهوه خانه های بازار، گوشه هایی از این خاطرات را قاب گرفته و به دیوارهای قدیمی شان زده اند. خاطراتی مانند مشروطه…

برای خوردن چای در بازار تبریز، دو راه عمده پیش رو دارید. راه ساده تر مراجعه به چای خانه هایی است که در کنار بیشتر تیمچه ها وجود دارند. و راه دیگر رفتن به قهوه خانه های تاریخی بازار تبریز است که آداب و رسوم خود را دارد؛ یادتان باشد فرق چای خانه و قهوه خانه، در نحوه پذیرایی از شماست!

چای خانه ها توسط یک نفر اداره می شوند که از صبح زغال زیر کتری را روشن می کند و روشن نگاه می دارد، آب کتری را کنترل می کند و برای شما چای می ریزد. این چای خانه ها سرپایی بوده و جایی برای نشستن ندارند.

شاید معروفترین چای خانه های بازار تبریز، دو چای خانه کنار درب های چوبی بزرگ تیمچه مظفریه، محل فروش قالی های منحصر به فرد تبریز باشند.

علاوه بر این دو چای خانه که همیشه بخار سماورشان بلند است، چای خانه های سرای قند فروشان و راسته بازار جدید هم رفت و آمد زیاد و مشتریان فراوانی دارند.

شما با پرداخت مبلغی در حدود ۵۰۰ تومان یا کمتر (بسته به مخلفاتی که در کنار چای برایتان آماده می شود) می توانید چای منحصر به فردی را بخورید که با حرارت زغال گداخته به جوش آمده است.

چای خانه آقا مهدی در مسیر سرای امیر به راسته های داخلی بازار از چای خانه های معروف بازار است.

در محوطه بازار، افرادی هم هستند که سماورهای کوچک دستی به همراه استکان و قند در دست دارند. هرچند بیشتر این افراد برای بازارایان در حجره هایشان چای می برند، اما معمول است که گردشگران هم برای تنوع چای آنها را امتحان کنند.اما قهوه خانه های بازار از ارج و قرب و اهمیت ویژه ای میان مردم و بازاریان بهره مند هستند. قدیم ترها همین قهوه خانه ها محل تجمع مردم و رد و بدل کردن آخرین اخبار و اطلاعات مملکتی بوده  و به همین دلیل قهوه خانه داری و سرپانگاه داشتن و به اصطلاح بازاری، روشن نگاه داشتن قهوه خانه کار هرکسی نبوده است.

قهوه خانه های متعدد بازار تبریز سالهاست میزبان مسافران و بازاریان و خریداران بوده و هرچند شکل آنها دچار تغییراتی شده، اما هنوز هم پر اهمیت و پر مشتری هستند.

داخل این قهوه خانه ها که بازاریان به آن فقط «قهوه» می گویند و در طبقه همکف بازار یا زیر زمین برخی حجره ها تعبیه شده اند، پوشیده از میز و صندلی های نه چندان لوکس و جدیدی است که در ابعاد مختلف برای نشستن گروههایی با تعداد مختلف پیش بینی شده است.

اما در بدو ورود به این قهوه خانه ها، اولین چیزی که به شدت جلب توجه می کند، میز چوبی بزرگی است که عموما روی آن با یک قالیچه کوچک فرش شده است، یک چرتکه چوبی و چند دفترچه روی آن قرار دارد، یک کلاه پشمی و پیرمردی با محاسن بسیار پشت آن نشسته و به کشیدن قلیان مشغول است.

این شخص صاحب قهوه خانه است و معمولا در مقابل مشتریان رفتار مشخصی دارد. در جواب سلام افراد ناشناس زیرلب جواب می دهد و سری تکان می دهد؛ و در مقابل افراد آشناتر و مشتریان دائمی لحظه ای کشیدن قلیان را قطع می کند و با گرمی جواب می دهد و تعارف می کند.

دیوار بیشتر قهوه خانه های بازار پوشیده از انواع عکس و تابلوهای جدید و قدیمی است که به عنوان نوعی شناسنامه و سند تاریخی آن قهوه خانه به اطلاع مشتریان می رسد. همچنین در سالهای اخیر برخی از گردشگرانی که برای چندمین بار به بازار آمده اند، عکسهای خود از قهوه خانه یا صاحب آن را به عنوان هدیه و یادگاری در آنجا به یادگار گذاشته اند و صاحبان قهوه خانه ها این عکسها را قاب گرفته و در نقاط مختلف قهوه خانه نصب کرده اند.

خوردن چای در این قهوه خانه ها آداب خاصی دارد. از جمله اینکه هیچ گاه با خوردن یک چای نباید از سر میز بلند شوید! حداقل تعداد چای در قهوه خانه های بازار، ۲ استکان چای است که شاگرد قهوه خانه یکی پس از دیگری برای شما می آورد.

اما اگر پس از چای دوم بخواهید به نشستن در قهوه خانه ادامه دهید، باید به شکل مستمر چای بخورید! برداشته شدن استکان چای از مقابل شما و عدم سفارش چای جدید به این معناست که باید از سر میز بلند شده، حساب خود را پرداخت نموده و قهوه خانه را ترک کنید!

در برخی قهوه خانه ها هم روش دیگری برای پذیرایی وجود دارد. به این شکل که برای شما یک قوری محتوی چای تازه دم به همراه یک استکان کمر باریک و ظرفی قند آورده می شود و شما از خودتان پذیرایی می کنید. معمولا هر قوری برای پرکردن ۴ استکان چای کافی است.

این سرویس قیمتی در حدود ۲۰۰۰ تومان دارد و بسته به مخلفات ارائه شده قیمت آن هم تفاوت می کند.

ممکن است شاگرد قهوه چی کمی عرق نعنا یا عرق شاهسپرن هم به چای شما اضافه کند که در این صورت عموما پولی هم به عنوان شاگردانه به وی داده می شود.

همچنین در اعیاد مذهبی یا ایام محرم، قهوه خانه ها به جای قند با خرما از مشتریان خود پذیرایی می کنند.

در برخی از قهوه خانه ها، علاوه بر چای و قلیان، خوراکی های دیگری همچون تخم مرغ آب پز، نیمرو، عدسی و حتی جگر هم برای عرضه به مشتریان وجود دارد.

بهترین و مشهورترین این قهوه خانه ها که از قدمت زیادی نیز برخورداند، در بازار شیشه گر خانه، بازار پنبه فروشان، بازار صادقیه، بازار دبه خانه، یمنی دوزان و یخچال صادقیه وجود دارند و عموما نامی جز «قهوه خانه» ندارند.

بازار، محیطی مردانه است؛ از گذشته های بسیار دور محل تردد آقایانی بوده که یا فروشنده و حجره دار بوده اند یا خریدار اجناس. در سالهای اخیر اما رفت و آمد خانمها به بازار هم زیاد شده است. هرچند این مساله در قهوه خانه ها هنوز مرسوم نیست و بیشتر قهوه خانه ها فقط از آقایان پذیرایی می کنند.

هرچند گردشگران همواره با استقبال و همکاری مواجه می شوند و بعید نیست صاحب قهوه خانه با روی گشاده پذیرایی از شما بدون توجه به این اصول را برعهده بگیرد.

ساعت کار قهوه خانه های بازار همانند حجره ها و مغازه هاست و به جز راسته بازارها که معمولا دیرتر از سایر بخشهای بازار تعطیل می شود، باقی آنها در روزهای هفته تا حوالی عصر و قبل از اذان و روزهای پنجشنبه تا ظهر و حوالی ساعت ۳ باز هستند.

اگر در مدت تعطیلات نوروز گذرتان به تبریز،‌شهر اولینهای ایران رسید، دیدن بازار تاریخی تبریز که شهرتش به دورترین نقاط جهان هم رسیده را از دست ندهید و در گوشه و کنار بزرگترین سازه به هم پیوسته آجری جهان، با یک استکان چای کمرباریک خستگی راه را از تن بیرون کنید.